Aytekin Karaçoban

Le regard aveugle de Yeprem Türk sur la poésie turque de 2024

Dans le numéro 128 de Patika, se déploie un texte pour le moins spectaculaire signé par Yeprem Türk, intitulé Que s’est-il passé dans la poésie turque en 2024.

Dès la deuxième phrase, l’auteur trébuche : « Quoi qu’il en soit, il faut dire que tout ce qui s’est produit dans la poésie moderne du monde s’est également produit dans la poésie turque. Mais avec une différence : la poésie turque est consciente que la parenthèse de la poésie moderne est désormais close. En vérité, nombre de poètes européens en sont aussi conscients. »

Or, nul ne sait comment Türk observe la poésie contemporaine mondiale, ni comment, sans qu’aucun témoin n’ait attesté d’une telle compétence, il peut s’autoriser à définir la « poésie mondiale ». Pour tenir pareille affirmation, il faudrait scruter de près les poèmes écrits sur les six continents, posséder une force quasi surhumaine. À moins qu’il n’insinue, en filigrane, qu’il détient justement ce pouvoir occulte ? Mais la tournure même de sa phrase révèle que ce que Yeprem Türk nomme « poésie mondiale » n’est, en réalité, que la poésie européenne. Or, je ne puis croire qu’il ignore à ce point que le monde ne se réduit pas à l’Europe. Prenons-le donc comme un simple lapsus. Mais qu’en est-il alors de cette désignation de « poète européen » ? Être né sur un continent, écrire dans l’un de ses pays, ne saurait suffire à conférer une telle identité ; il est d'ailleurs impossible d'imposer une telle limitation à un auteur qui choisit la littérature (la poésie) comme un territoire intellectuel où vivre. Chaque pays d’Europe possède ses propres traditions, son éducation, ses institutions littéraires. Il n’existe ni journaux ni revues réellement communs, pas plus qu’une opinion publique européenne, ni maison d’édition ou union d’écrivains véritablement partagée. L’étiquette de « poète européen » flotte donc en l’air, sans attache. Et ce ne sont pas mes mots, mais ceux d’auteurs vivant eux-mêmes en Europe. Alors la question se pose : laissons même de côté l'époque actuelle, combien de poètes français, anglais, allemands, danois, serbes, tchèques, belges, etc. a-t-il lus, au cours de ce dernier quart de siècle, pour émettre un jugement d’une telle ampleur ? Même armé d’un pouvoir surnaturel, et même s'il les avait lus, une telle sentence resterait irrecevable. En vérité, dans son évaluation, Yeprem Türk cherche à décrédibiliser la poésie publiée dans l’année en lui opposant un soutien imaginaire, inexistant.

Selon lui, « la poésie turque est consciente que la parenthèse de la poésie moderne s’est close ». Si l’on entend par « poésie moderne » une poésie contemporaine, innovante, et par « parenthèse » une période, alors cela signifie que l’ère de la contemporanéité et de la nouveauté de la poésie turque est terminée. Autrement dit, même si la poésie actuelle se poursuit, elle serait désormais en retard sur son époque. Ou bien, faut-il comprendre que les poètes d’aujourd’hui ignorent tous ce que signifie la « poésie moderne » ?

Voulant prouver cet argument infondé, l’auteur ajoute : « La poésie moderne a été propulsée pour la dernière fois par les Turcs, les poètes turcs, avec la Seconde Nouvelle. » Le voilà qui s’abandonne alors à une véritable dithyrambe de la Seconde Nouvelle. Son article, censé évaluer la poésie de 2024, se lit plutôt comme une ode passionnée à ce mouvement. Il serait impossible d’en citer ici toutes les envolées ; les lecteurs de la revue s’en rendront compte. Mais il va si loin qu’il proclame : « La Seconde Nouvelle est le dernier sommet de la poésie moderne dans la littérature mondiale. » Et, emporté par son propre élan, il ajoute : « La Seconde Nouvelle n’est même pas un “second nouveau”, à proprement parler. Elle est l’unique nouveauté achevée et mûrie dans l’histoire de la poésie moderne turque. C’est l’instant où la langue turque fut saisie par la jubilation de sa libération au sein de la poésie moderne. Grâce à ce succès, nous pouvons dire aujourd’hui que Sezai Karakoç, Edip Cansever, İsmet Özel sont les grands poètes des cinquante dernières années du monde moderne. Mieux encore, İsmet Özel est, à l’échelle planétaire, le plus grand poète vivant. »

À la lecture de ces lignes, difficile de ne pas s’écrier : « Allons donc, n’exagérons pas ! » Si ce n’est pas là l’exemple même de celui qui veut se faire plus gros que le bœuf, je ne sais pas ce que c’est. L’éclat de la Seconde Nouvelle l’aveugle au point de lui interdire de voir toute autre poésie. Car réduire la « poésie moderne » à quelques noms, c’est non seulement balayer d’un revers de main tout un siècle de poésie contemporaine turque, mais encore jeter aux ordures toute la production poétique actuelle.

Dans la deuxième partie de son texte, Yeprem Türk revient devant nous avec une phrase qui efface d'un trait ce qu'il venait de dire, comme s'il avait oublié ses propres écrits : « Car la Seconde Nouvelle, bien qu’elle ait donné une réponse claire à ce qu’est la poésie moderne turque et qu’elle ait aidé les poètes, ne s’insère pas pleinement dans son époque. » Si l’on suit la logique grammaticale, c’est donc la Seconde Nouvelle elle-même qui « ne s’insère pas » dans son temps. Alors que deviennent, cher ami, tes déclarations précédentes ? Comment un auteur, invité à évaluer la poésie écrite en une seule année, peut-il livrer un texte aussi contradictoire, qui se dément lui-même ?

Et finalement, il déclare voir dans la poésie de 2024 un ensemble de textes porteurs de « mollesse, recherche de l'originalité, et caractéristiques poétiques dénuées de propositions ». On croirait le prologue d’un annuaire. Mais selon quels critères sélectionne-t-il donc les poèmes qu’il y inclut ? Voilà qui intrigue.

Il n’oublie pas, en guise de conclusion, d’annoncer l’acte de décès de la poésie sociale-réaliste : « Dans les années 2000, la tentative des poètes de gauche de créer une esthétique néo-marxiste s’est éteinte sans jamais se muer en production… »

Ainsi, ce texte saturé d’analyses fausses, d’exagérations et de jugements infondés mérite certes d’être lu, mais seulement pour mesurer à quel point un écrit misérable peut naître de la plume de quelqu’un que l’on considère comme une autorité littéraire.

Dans le même numéro, Mustafa Köz, dans un bref texte, brosse lui aussi un tableau noir, brumeux et pesant de la poésie de 2024, au point d’écarter même ses propres poèmes : « Aujourd’hui, l’homme s’est presque retiré de la poésie. On écrit une poésie sans homme. Des images utilisées à tort et à travers, des conceptions abstraites de l’espace et de l’homme, des tourments existentiels incapables de guérir la moindre blessure… » Sur ce point, il rejoint exactement la position de Yeprem Türk.

De tels jugements généralisants et radicaux n’apportent rien à notre littérature ; ils révèlent seulement l’effort de gonfler l’ego de leurs auteurs. Pour ma part, j’ouvre les revues que j’ai tâché de suivre régulièrement — parfois avec quelques manques — et auxquelles j’ai contribué en 2024 avec mes poèmes, mes traductions et mes articles : Patika, Turnalar, Sarmal Çevrim, Eliz Edebiyat, Şiirden, Sincan İstasyonu, Sözcükler, Nanoist, Artemis, Cüneyne, Edebiyat Nöbeti, Maraşantiya...

Ces revues accueillent des poètes arrivés à maturité, qui écrivent en tenant fermement les rênes de leurs émotions et de leurs élans, chacun ayant trouvé sa voix, plusieurs traduits en langues étrangères, représentant le pays à l’étranger, y recevant même des prix, et écrivant depuis quarante ou cinquante ans aux côtés des jeunes signatures. Des poètes qui savent ce qu’est une image, qui savent transposer en parole poétique les réactions de l’homme face au monde et à la vie, qui savent dire non seulement la douleur et la tristesse, mais aussi la joie et l’espérance. Qui donc ? Cevat Çapan, Ahmet Özer, Veysel Çolak, Zerrin Taşpınar, Yusuf Alper, Ayten Mutlu, Abdülkadir Budak, Metin Turan, Ahmet Telli, Özkan Mert, Nihat Ziyalan, İlyas Tunç, Ferruh Tunç, Cem Savran, Gültekin Emre, Ahmet Günbaş… et, bien qu’ils ne soient pas apparus dans les revues en 2024, Mahmut Temizyürek, Ali Cengizkan ont publié de nouveaux ouvrages. La liste pourrait s’allonger encore. Ces seuls noms suffisent à montrer, comme preuves vivantes, que la veine poétique du pays reste intacte, et que leurs écrits et publications réfutent les jugements péremptoires de Yeprem Türk comme de Mustafa Köz.

Dans ce même numéro de Patika, on trouve également des évaluations nourries de travail et de références signées par Hüseyin Peker et Hilmi Haşal, qui mettent en avant d’autres auteurs et œuvres. Qu’on y adhère ou non, ces textes méritent lecture, car ils proposent une approche plus objective de la poésie écrite en 2024. Traduction : Mert Yılmaz & Yeprem Türk'ün 2024 Yılında Yazılan Şiirimize Kör Bakışı

Patika dergisinin 128. sayısında Yeprem Türk’ün yazdığı, 2024 Yılında Türk Şiirinde Ne Oldu başlıklı, evlere şenlik bir yazısı var.

Yeprem Türk yazısının daha ikinci tümcesinde baltayı taşa vuruyor, “Yine de söylemek gerekirse dünyada modern şiirde ne olduysa Türk şiirinde de olan o. Ama bir farkla: Türk şiiri modern şiir parantezinin artık kapandığının bilincinde. Aslında birçok Avrupalı şair de bunun farkında.” diyor. 

Türk’ün dünyadaki günümüz şiirini nasıl izlediği belli değilken, bunu yapacak birinin varlığına daha kimse tanık değilken nasıl günümüz “dünya şiiri” tanımlaması yapabildiği anlaşılır değil. Böyle bir şeyi söyleyebilmesi için altı kıtada yazılan şiiri yakından izlemesi, olağanüstünün üstü bir güce sahip olması gerekir. Yoksa alttan alta bu güce sahip olduğunu mu duyurmaya çalışıyor. Tümcenin akışından anlaşıldığı üzere Yeprem Türk aslında “dünya şiiri” derken Avrupa şiirinden söz ediyor. Yazarın dünyanın yalnızca Avrupa olmadığını bilmeyecek derecede bilgisiz olacağını sanmıyorum. Bunu bir dil sürçmesi olarak görelim. Pekiyi şu “Avrupalı şair” adlandırmasına ne demeli?  Bir kıtada doğmuş olmak, o kıtadaki bir ülkede yazıyor olmak bile Avrupalı yazar olmaya yetmezken yazını (şiiri) yaşanacak bir düşünsel bölge olarak seçen bir yazarın böyle bir sınırlamaya sokulması olanaksız. Her Avrupa ülkesinin kendine özgü kültür, eğitim, edebiyat düzeni, düzeneği varken, ortak gazeteler, dergiler, radyo ve televizyonlar, dolayısıyla ortak bir kamuoyu oluşmamışken, hatta ortak yayınevlerinden, yazarlar birliğinden söz edilmezken “Avrupalı Yazar” ya da “Avrupalı Şair” adlandırması havada asılı kalmaktadır. Bunları ben değil, Avrupa’da yaşayan yazarlar söylüyor. O zaman sorarlar adama: bırak günümüzü, şu çeyrek yüzyıl içinde kaç Fransız, İngiliz, Alman, Danimarkalı, Sırp, Çek, Belçikalı vb. şairin şiirini okudun ki böyle bir yargıya varabiliyorsun? Olağanüstünün üstü bir güce sahip olsan, okumuş olsan bile böyle bir yargıya varamazsın. Yeprem Türk yaptığı değerlendirmede yıl içinde yayımlanan şiirleri değersizleştirecek ya kendine dışarıdan, olmayan bir dayanak arıyor.

“Türk şiiri modern şiir parantezinin kapandığının farkında”ymış. “Modern şiir” den “çağının çağdaşı, yenilik getiren şiir”ini ve “parantez”den bir dönemi anlarsak, demek ki Türk şiirinin çağının çağdaşlığı ve yeniliği dönemi bitmiştir. Başka bir deyişle günümüzün şiiri varlığını sürdürse bile çağının gerisindedir ya da bugün onca şair “modern şiir” denen şey konusunda bilgisiz.

Yazar, bu temelsiz dayanağı kanıtlamak isterken sözünü, “Modern şiiri son kez Türkler, Türk şairleri uçurdu, İkinci Yeniyle.” diyerek sürdürüyor ve İkinci Yeni güzellemesine dalıyor. Bu yazı, 2024 yılındaki şiirimizi değerlendirme yazısından daha çok İkinci Yeni’ye övgü yazısı gibi karşımızda duruyor. Yazarın yazdıklarını buraya uzun uzun alıntılamak olanaksız. Derginin bu sayısını okuyanlar göreceklerdir. Bu güzellemede öyle ileri gidiyor ki, “İkinci Yeni, modern şiirin dünya edebiyatındaki son zirvesidir.” demekten kendini alamıyor. Bununla da hızını alamıyor ve bakın ne diyor: “İkinci Yeni, ikinci yeni bile değildir, gördüğümüz kadarıyla. Modern Türk şiir tarihinde sağlanmış, olgunlaşmış tek yenidir. Türkçenin modern şiirde özgürleşme neşesine tutulduğu yerdir. Bu başarı sayesinde bugün Sezai Karakoç’un, Edip Cansever’in, İsmet Özel’in modern dünyanın son elli yılının büyük şairleri olduklarını söyleyebiliyoruz. Hatta İsmet Özel, küresel anlamda, yaşayan en büyük şairdir.” Bu satırları okuduktan sonra insan, “bu denli atılmaz ki arkadaş!” demekten kendini alamıyor. Buna boyundan daha büyük yere yellenmek denmezse ne denir bilmiyorum. İkinci Yeni şairin gözünü öyle kamaştırmış ki başka bir şiir görecek durumda değil. Sonuçta “modern şiiri” bu alıntıda anılan birkaç şairin yazdığı şiire indirgerseniz hem bir ülkenin yüz yıldır yazılan çağdaş şiirini ve şairlerini elinizin tersiyle bir yana iter hem de bugün yazılan şiirlerin hepsini çöpe atarsınız.    

Yeprem Türk yazısının ikinci bölümünde, yazdıklarını unutmuş gibi daha önce söylediklerini siliveren bir tümceyle karşımıza çıkıyor: “Çünkü İkinci Yeni, modern Türk şiirinin nedirliği konusunda net olarak cevap verse de şairlere yardımcı olsa da çağın içine yine de tam oturmuyor.” Tümcenin yapısına bakarsak, “çağın içine tam oturmayan” şey İkinci Yeni oluveriyor. O zaman sorarlar yine adama: “Yukarıda söylediklerin nereye gitti arkadaş?” Kendisine bir yılda yazılan şiiri değerlendirmesi için söz verilen bir yazar nasıl bu derece çelişkili, kendini bile yalanlayan bir yazı kaleme alabilir?

Sonuç olarak yazar, “metinlerde bir softluk/yumuşaklık, ilginçlik arayan ve bir önermesi bulunmayan poetik özellikler” taşıyan şiirler toplamı olarak görüyor 2024 yılında yazılanlara bakarak. Yeprem Türk bir yıllık hazırlıyor sanırım. Yıllığına aldığı şiirleri hangi ölçütlere göre seçiyor merak ediyorum.

Bu arada yazar, yazının sonunda, “2000’lerde soldaki şairlerin neo-Marksist estetik kurma çabası ise bir verime dönüşemeden söndü…” diyerek toplumcu gerçekçi şiirin ölüm ilanını da vermeyi unutmuyor.

Sözün kısası; temelden yoksun, abartılı, yanlış çözümlemelerin sonucu olan yargılarla dolu bir yazı olması, ortalıkta edebiyat otoritesi olarak görülen birinin kaleminden ne derece sefil bir yazının çıkabileceğini görmek açısından okunmaya değer.

Derginin aynı sayısında Mustafa Köz’ün de kendi yazdığı şiirleri bile bir yana iten, 2024 yılının şiirine ilişkin kapkara, sisli, puslu bir tablo çizdiği kısa yazısında, “Bugün ise insan neredeyse çekildi şiirden. İnsansız bir şiir yazılıyor. Yerli yersiz kullanılan imgeler, soyut mekân-insan tasarımları, hiçbir yarayı sağaltmayacak varoluş sancıları...”  derken Yeprem Türk’ün yazdıklarıyla aynı noktada buluşuyor.

Bu türden genelleyici ve toptan yok sayıcı tutumlar yazınımıza hiçbir katkıda bulunmadığı gibi, yazanın kendi şişkin egosunu öne çıkarma çabası olarak görülmesine neden olur. 2024 yılında benim de şiirlerimle, çevirilerim ve yazılarımla katkıda bulunduğum, bazı sayıları eksik olsa da sürekli olarak izlemeye çalıştığım dergileri açıyorum. Bunlar: Patika, Turnalar, Sarmal Çevrim, Eliz Edebiyat, Şiirden, Sincan İstasyonu, Sözcükler, Nanoist, Artemis. Cüneyne, Edebiyat Nöbeti, Maraşantiya... Bu dergilerde olgunluk çağı ürünlerini veren, duyguların ve coşkuların dizginlerini ellerinde tutarak şiir yazan, her biri oturmuş, sesini bulmuş, birçoğu yabancı dillere çevrilmiş, yurtdışında ülkeyi temsil etmiş, oralarda bile ödüller almış, neredeyse kırk-elli yıldır genç imzaların yanında yazan şairler yer alıyor. İmge denen şeyin ne olduğunu, insanın dünya ve yaşam karşısındaki tepkilerini şiirsel söze aktarmayı, insanın acısını, hüznünü olduğu derecede sevincini, umudunu da dile getirmeyi bilen şairler bunlar. Kimler mi? Cevat Çapan, Ahmet Özer, Veysel Çolak, Zerrin Taşpınar, Yusuf Alper, Ayten Mutlu, Abdülkadir Budak, Metin Turan, Ahmet Telli, Özkan Mert, Nihat Ziyalan, İlyas Tunç, Ferruh Tunç, Cem Savran, Gültekin Emre, Ahmet Günbaş, 2024 dergilerde görünmeseler de yeni kitapları yayımlanan Mahmut Temizyürek, Ali Cengizkan… Sayılacak daha çok ad var kuşkusuz. Yalnızca bu adlar bile ülkedeki şiir damarının canlı kanıtları olarak karşımızda duran, yazdıkları ve yayımladıklarıyla günümüz şiirine ilişkin gerek Yeprem Türk’ün, gerek Mustafa Köz’ün bol keseden attıkları önyargıları boşa çıkaracak adlardır.

Patika’nın söz konusu sayısında Hüseyin Peker’in, Hilmi Haşal’ın da başka adları öne çıkardıkları emek ürünü değerlendirmeleri, verilen şair ve yapıt adları var. Katılır ya da katılmazsınız, 2024 yılında yazılan şiirimize daha nesnel bir yaklaşım içinde olmaları açısından okunmaya değer yazılar bunlar.